Legenda prabu siliwangi
Nyaéta
saurang raja, Sri Baduga Maharaja (Ratu Jayadewata) mengawali pamaréntahan
jaman Pajajaran, anu maréntah salila 39 warsih (1482-1521). Dina mangsa ieu
pisan Pakuan ngahontal penclut perkembangannya.
Dina
prasasti Batutulis diwartakeun yén Sri Baduga dinobatkan dua kali, nyaéta anu
kahiji sabot Jayadewata narima tahta Karajaan Galuh ti bapana (Prabu Déwa
Niskala) anu saterusna boga gelar Prabu Guru Dewapranata. Anu kadua sabot
manéhna narima tahta Karajaan Sunda ti mitohana, Susuktunggal. Jeung kajadian
ieu, manéhna jadi pangawasa Sunda-galuh sarta dinobatkan déngé gelar Sri Baduga
Maharaja Ratu Haji di karajaan Pakuan Pajajaran Sri Sang Ratu Dewata.
Jadi, sakali deui sarta
pikeun pamungkas kalina, sanggeus "sepi" salila 149 warsih, Jawa
Kulon nyaksian deui iring-iringan rombongan raja anu pindah tempat ti wétan ka
kulon. Pikeun nuliskeun kaayaan kepindahan kulawarga karajaan bisa ditempo dina
Pindahna Ratu Pajajaran.
Prabu Siliwangi
Di Jawa Kulon, Sri Baduga
ieu leuwih dipikawanoh kalayan ngaran Prabu Siliwangi. Ngaran Siliwangi geus
kacatet dina Kropak 630 minangka lakon pantun. Naskah éta ditulis warsih 1518
sabot Sri Baduga masih hirup. Lakon Prabu Siliwangi dina sagala rupa vérsina
berintikan carita inohong ieu jadi raja di Pakuan. Kajadian éta ti sagi sajarah
hartosna waktu Sri Baduga miboga kakawasaan anu sarua badagna jeung Wastu
Kancana (akina) landian Prabu Seungit (nurutkeun tetempoan para pujangga
Sunda).
Nurutkeun talari lila,
jelema ajrih atawa henteu kaci nyebutkeun gelar raja anu saéstuna, mangka juru
pantun memopulerkan sebutan Siliwangi. Kalayan ngaran éta pisan manéhna
dipikawanoh dina pustaka Sunda. Wangsakerta ogé ngungkabkeun yén Siliwangi lain
ngaran pribadi, manéhna nulis:
"Kawalya ta wwang Sunda lawan ika
wwang Carbon mwang sakweh ira wwang Jawa Kulwan anyebuta Prabhu Siliwangi raja
Pajajaran. Dadyeka dudu ngaran swaraga nira".
Indonésia: Ngan urang
Sunda sarta urang Cirebon sarta kabéh urang Jawa Kulon anu nyebutkeun Prabu
Siliwangi raja Pajajaran. Jadi ngaran éta lain ngaran pribadi.
Mangsa ngora
Wayah ngorana Sri
Baduga kaceluk minangka ksatria pemberani sarta tangkas, komo hiji-hijina anu
kungsi ngéléhkeun Ratu Japura (Amuk Murugul) wayah bersaing memperbutkan
Subanglarang (pamajikan kadua Prabu Siliwangi anu ngagem agama Islam). Dina
sagala rupa hal, jelema sezamannya kainget ka kebesaran mendiang buyutnya
(Prabu Maharaja Lingga Buana) anu gugur di Bubat anu digelari Prabu Seungit.
Ngeunaan hal éta,
Pustaka Rajyarajya i Bhumi Nusantara II/2 ngungkabkeun yén urang Sunda nganggap
Sri Baduga minangka gaganti Prabu wangi, minangka silih anu geus leungit.
Naskahnya ngeusi kieu (hartina waé):
Di medan perang Bubat,
manéhna loba membinasakan satruna alatan Prabu Maharaja pohara ngawasa élmu
pakarang sarta mahér berperang, henteu daék nagarana diparéntah sarta dijajah
batur.
Manéhna wani
nyanghareupan pasukan badag Majapahit anu dipingpin ku sang Patih Gajah Mada
anu jumlahna henteu terhitung. Ku alatan éta, manéhna babarengan kabéh pengiringnya
gugur henteu cangkaruk.
Manéhna sok
ngarep-ngarep kamakmuran sarta karaharjaan hirup rahayatna di sakumna bumi Jawa
Kulon. Kemasyurannya nepi ka ka sawatara nagara di pulo-pulo Dwipantara atawa
Nusantara ngaranna anu séjén. Kemashuran Sang Prabu Maharaja membangkitkan
(rasa reueus ka) kulawarga, menteri-menteri karajaan, angkatan perang sarta
rahayat Jawa Kulon. Ku alatan éta, ngaran Prabu Maharaja mewangi. Saterusna
manéhna di sebut Prabu wangi. Sarta turunanana tuluy disebut kalayan ngaran Prabu
Siliwangi. Demikianlah nurutkeun penuturan urang Sunda".
Perang Bubat
Kesenjangan antara
pamadegan urang Sunda jeung kanyataan sajarah kawas anu diungkabkeun di luhur
gampang dijajagi. Pangeran Wangsakerta, penanggung jawab penyusunan Sajarah
Nusantara, nganggap yén inohong Prabu Wangi nyaéta Maharaja Linggabuana anu
gugur di Bubat, sedengkeun gagantina ("silih"na) lain Sri Baduga
melainkan Wastu Kancana (aki Sri Baduga, anu nurutkeun naskah Wastu Kancana disebut
ogé Prabu Wangisutah).
Tah, urang Sunda henteu
nengetan béda ieu ku kituna nganggap Prabu Siliwangi minangka putera Wastu
Kancana (Prabu Anggalarang). Tapi dina Carita Parahiyangan disebutkeun yén
Niskala Wastu Kancana éta téh "seuweu" Prabu Wangi. Naha Déwa Niskala
(ayah Sri Baduga) diliwat? Ieu disebabkan Déwa Niskala ngan jadi pangawasa
Galuh. Dina hubungan ieu inohong Sri Baduga memang penerus "langsung"
ti Wastu Kancana. Nurutkeun Pustaka Rajyarajya I Bhumi Nusantara II/4, ayah
sarta mitoha Sri Baduga (Déwa Niskala sarta Susuktunggal) ngan boga gelar
Prabu, sedengkeun Jayadewata boga gelar Maharaja (sarua kawas akina Wastu
Kancana minangka pangawasa Sunda-galuh).
Ku kituna, kawas
dikedalkeun Amir Sutaarga (1965), Sri Baduga éta dianggap minangka
"silih" (gaganti) Prabu Wangi Wastu Kancana (ku Pangeran Wangsakerta
disebut Prabu Wangisutah). "Silih" dina pengertian kakawasaan ieu ku
para pujangga babad anu saterusna ditanggapi minangka pergantian generasi langsung
ti ayah ka anak ku kituna Prabu Siliwangi dianggap putera Wastu Kancana.
Kawijakan dina
kahirupan sosial
Tindakan kahiji anu
dicokot ku Sri Baduga sanggeus resmi dinobatkan jadi raja nyaéta ngalakukeun
amanat ti akina (Wastu Kancana) anu ditepikeun ngaliwatan bapana (Ningrat
Kancana) sabot manéhna masih jadi mangkubumi di Kawali. Eusi talatah ieu bisa
kapanggih dina salah sahiji prasasti titilar Sri Baduga di Kebantenan. Eusina
kieu (hartina waé):
Muga salamet. Ieu tanda peringatan pikeun
Rahyang Niskala Wastu Kancana. Turun ka Rahyang Ningrat Kancana, mangka
saterusna ka Susuhunan ayeuna di Pakuan Pajajaran. Kudu menitipkan ibukota di
Jayagiri sarta ibukota di Sunda Sembawa.Muga aya anu ngurusna. Ulah
ngabeungbeuratanana kalayan "dasa", "calagra", "kapas
timbang", sarta "pare dongdang".
Mangka diperintahkan ka
para patugas muara ambéh ulah memungut bea. Alatan merekalah anu sok bakti
sarta membaktikan diri ka ajaran-ajaran. Merekalah anu teges mengamalkan aturan
déwa.
Kalayan teges di dieu
disebut "dayeuhan" (ibukota) di Jayagiri sarta Sunda Sembawa. Nu
nyicingan kadua dayeuh ieu dileupaskeun ti 4 macem pajeg, nyaéta
"dasa" (pajeg tanaga perorangan), "calagra" (pajeg tanaga
kolektif), "kapas timbang" (kapas 10 pikul) sarta "pare dondang"
(paré 1 gotongan). Dina kropak 630, runtuyan pajeg kasebut nyaéta dasa, calagra,
"upeti", "panggeureus reuma".Dina koropak 406 disebutkeun
yén ti wewengkon Kandang Wesi (ayeuna Bungbulang, Garut) kudu mawa "kapas
sapuluh carangka" (10 carangka = 10 pikul = 1 timbang atawa nurutkeun Coolsma,
1 caeng timbang) minangka upeti ka Pakuan unggal warsih. Kapas kaasup upeti.
Jadi henteu dikenakan ka rahayat sacara perorangan, melainkan ka pangawasa
satempat.
"Pare
dondang" disebut "panggeres reuma". Panggeres nyaéta hasil
leuwih atawa hasil ngan-ngan tanpa usaha. Reuma nyaéta urut ladang. Jadi, paré
anu tumuwuh telat (turiang) di urut ladang sanggeus dipanén sarta saterusna
ditinggalkeun alatan patani muka ladang anyar, jadi hak raja atawa pangawasa
satempat (tohaan). Dongdang nyaéta pakakas pikul kawas "tempat saré"
pasagi opat anu dibéré tali atawa tangkai berlubang pikeun memasukan pikulan.
Dondang kudu sok digotong. Alatan bertali atawa bertangkai, wayah digotong sok
gulawing ku kituna disebut "dondang" (gulawing). Dondang ogé husus
dipaké pikeun mawa barang antaran dina selamatan atawa arak-arakan. Ku alatan
éta, "pare dongdang" atawa "penggeres reuma" ieu leuwih
boga sipat barang antaran.Pajeg anu bener-bener saukur pajeg tanaga dina wangun
"dasa" sarta "calagra" (Di Majapahit disebut "walaghara
= pasukan gawé baktos). Pancén-pancén anu kudu dilaksanakeun pikeun kapentingan
raja diantarana: néwak lauk, moro, miara saluran cai (ngikis), digawé di ladang
atawa di "serang ageung" (ladang karajaan anu hasil paréna di
peruntukkan pikeun upacara resmi).
Dina kropak 630
disebutkeun "wwang tani baktos di wado" (patani tunduk ka wado). Wado
atawa wadwa ialah soldadu karajaan anu mingpin calagara. Sistem dasa sarta
calagara ieu terus nerus sanggeus jaman karajaan. Walanda anu di nagarana
henteu mikawanoh sistem sarupaning ieu memanfaatkanna pikeun "rodi".
Wangun dasa dirobah jadi "Heerendiensten" (digawé di taneuh milik
pangawasa atawa pembesar). Calagara dirobah jadi "Algemeenediensten"
(dines umum) atawa "Campongdiesnten" (dines Kampung) anu ngait kapentingan
umum, kawas pemeliharaan saluran cai, jalan, imah jada sarta kaamanan. Jenis
kahiji dipigawé tanpa imbalan nanaon, sedengkeun jenis kadua dilakuan kalayan
imbalan sarta dahar. "Preangerstelsel" sarta
"Cultuurstelsel" anu duanana mangrupa sistem pelak paksa
ngamangpaatkeun talari pajeg tanaga ieu.
Dina
ahir abad ke-19 bentukna robah jadi "lakon gawe" sarta lumaku pikeun
tingkat désa. Alatan boga sipat pajeg, aya sangsi pikeun maranéhanana anu
melalaikannya. Ti dieu urang Sunda miboga paribasa "puraga tamba
kadengda" (digawé saukur pikeun nyingkahan hukuman atawa dendaan). Wangun
dasa dina dasarna tetep lumangsung. Di désa aya kawajiban "gebagan"
nyaéta digawé di sérang béngkok sarta ti tingkat kabupatén digawé pikeun
nyambut taneuh para pembesar satempat.
Jadi "gotong
royong tradisional mangrupa digawé pikeun kapentingan umum luhur paréntah
kapala désa", nurutkeun sajarahna lain gotong royong. Memang tradisional,
tapi ideu dasarna nyaéta pajeg dina wangun tanaga. Dina Pustaka Jawadwipa
disebut karyabhakti sarta geus dipikawanoh dina mangsa Tarumanagara dina abad
ke-5.
Piagam-piagam Sri
Baduga séjénna mangrupa "piteket" alatan langsung mangrupa
paréntahna. Eusina henteu ngan pembebasan pajeg tapi ogé penetapan wates-wates
"kabuyutan" di Sunda Sembawa sarta Gunung Samaya anu dinyatakeun
minangka "lurah kwikuan" anu disebut ogé désa perdikan, désa leupas
pajeg.
Carita Parahiyangan
Dina asal sajarah ieu,
pamaréntahan Sri Baduga dilukiskan kitu:
"Purbatisi
purbajati, mana mo kadatangan ku satru ganal satru alit. Resep kreta tang lor
kidul kulon wetan kena kreta rasa. Tan kreta ja lakibi dina urang reya, ja loba
di sanghiyang siksa".
(Ajaran ti karuhun dijungjung luhur ku kituna
moal datangna satru, boh mangrupa laskar boh panyakit batin. Gumbira sejahtera
di kalér, kulon sarta wétan. Anu henteu ngarasa sejahtera saukur laki-rabi
jelema loba anu sarakah ngeunaan ajaran ageman).
Ti Naskah ieu bisa
dipikanyaho, yén dina waktu éta geus loba Rahayat Pajajaran anu pindah ageman
(Islam) kalayan ninggalkeun ageman lila.
Pustaka Nagara
Kretabhumi parwa I sarga 2.
Naskah ieu nyaritakeun,
yén dina tanggal 12 bagian caang bulan Caitra warsih 1404 Saka, Syarif Hidayat
ngeureunkeun pengiriman upeti anu sakuduna di bawa saban warsih ka Pakuan
Pajajaran. [Syarif Hidayat masih incu Sri Baduga ti Lara Santang. Manéhna
dijadikeun raja ku uanya (Pangeran Cakrabuana) sarta jadi raja merdika di
Pajajaran di Bumi Sunda (Jawa Kulon)].
Sabot éta Sri Baduga cikénéh menempati karaton
Sang Bhima (saméméhna di Surawisesa). Saterusna diwartakeun, yén pasukan
Angkatan Sagara Demak anu kuat aya di Palabuhan Cirebon pikeun menjada
kamungkinan datangna serangan Pajajaran.
Tumenggung Jagabaya
reujeung 60 anggota pasukanana anu dikirimkeun ti Pakuan ka Cirebon, henteu
nyaho kehadiran pasukan Demak di ditu. Jagabaya teu berdaya nyanghareupan
pasukan gabungan Cirebon-demak anu jumlahna pohara badag. Sanggeus berunding,
pamustunganana Jagabaya menghamba sarta asup Islam.
Kajadian
éta membangkitkan kaambek Sri Baduga. Pasukan badag geura-giru disiapkeun
pikeun narajang Cirebon. Tapi pengiriman pasukan éta bisa dicegah ku Purohita
(pendeta pangluhurna) keraton Ki Purwa Galih. [Cirebon nyaéta wewengkon warisan
Cakrabuana (Walangsungsang) ti mitohana (Ki Danusela) sarta wewengkon
sakurilingna diwarisi ti akina Ki Gedeng Tapa (Ayah Subanglarang).Cakrabuana
sorangan dinobatkan ku Sri Baduga (saméméh jadi Susuhunan) minangka pangawasa
Cirebon jeung gelar Sri Mangana. Alatan Syarif Hidayat dinobatkan ku Cakrabuana
sarta ogé masih incu Sri Baduga, mangka ékol pembatalan penyerangan éta bisa ditarima
ku pangawasa Pajajaran].
Demikianlah
kaayaan anu disanghareupan Sri Baduga dina mimiti mangsa pamaréntahanana. Bisa
dimaklumi naha manéhna mencurahkan perhatian ka pembinaan ageman, pembuatan
parit pertahanan, nguatkeun angkatan perang, nyieun jalan sarta nyusun
PAGELARAN (formasi tempur). [Pajajaran nyaéta nagara anu kuat di darat, tapi
lemah di sagara.Nurutkeun asal Portugis, di sakumna karajaan, Pajajaran
ngabogaan kira-kira 100.000 soldadu. Raja sorangan ngabogaan pasukan gajah
saloba 40 buntut. Di sagara, Pajajaran ngan ngabogaan genep buah Kapal Jung 150
ton sarta beberaa lankaras (?) pikeun kapentingan perdagangan antar-pulaunya
(waktu éta perdagangan kuda jenis Pariaman ngahontal 4000 buntut/tahun)].Kaayaan
beuki rangkeng sabot hubungan Demak-cirebon beuki dikukuhkan kalayan perkawinan
putera-puteri ti kadua belah pihak. Aya opat pasangan anu dijodohkan,nyaéta:
1. Pangeran Hasanudin
jeung Ratu Ayu Kirana (Purnamasidi).
2. Ratu Ayu jeung
Pangeran Sabrang Lor.
3. Pangeran Jayakelana
jeung Ratu Pembayun.
4. Pangeran Bratakelana
jeung Ratu Ayu Wulan (Ratu Nyawa).
Perkawinan Pangeran
Sabrang Lor landian Yunus Abdul Kadir jeung Ratu Ayu lumangsung 1511. Minangka
Senapati Sarjawala, panglima angkatan sagara, Karajaan Demak, Sabrang Lor
pikeun samentara aya di Cirebon.
Persekutuan
Cirebon-demak ieu pisan anu pohara mencemaskan Sri Baduga di Pakuan. Warsih
1512, manéhna ngutus putera makuta Surawisesa menghubungi Panglima Portugis
Alfonso d'Albuquerque di Malaka (sabot éta cikénéh gagal ngarebut Palabuhan
Pasai atawa Samudra Pasai). Sabalikna usaha Pajajaran ieu geus ogé meresahkan
pihak Demak.
Pangeran Cakrabuana
sarta Susuhunan Jati (Syarif Hidayat) tetep ngahormatan Sri Baduga alatan
unggal minangka ayah sarta aki. Ku alatan éta permusuhan antara Pajajaran jeung
Cirebon henteu ngembang ka arah ketegangan anu melumpuhkan sektor-sektor
pamaréntahan. Sri Baduga ngan henteu gumbira hubungan Cirebon-demak anu teuing,
lain ka Karajaan Cirebon. Ka Islam, manéhna sorangan henteu membencinya alatan
salah saurang permaisurinya, Subanglarang, nyaéta saurang muslimah sarta katilu
anakna -- Walangsungsang landian Cakrabuana, Lara Santang, sarta Raja Sangara
-- diidinan saprak leutik nuturkeun ageman indungna (Islam).
Alatan permusuhan henteu
nerus ka arah pertumpahan getih, mangka séwang séwang pihak bisa ngamekarkeun
kaayaan dina nagarina. Demikianlah pamaréntahan Sri Baduga dilukiskan minangka
jaman karaharjaan (Carita Parahiyangan). Tome Pires milu nyatet kamajuan jaman
Sri Baduga kalayan koméntar "The Kingdom of Sunda is justly governed; they
are true nga" (Karajaan Sunda diparéntah kalayan adil; maranéhanana nyaéta
jalma-jalma jujur).Ogé diwartakeun kagiatan perdagangan Sunda jeung Malaka nepi
ka ka kapuloan Maladewa (Maladiven). Jumlah pedes bisa ngahontal 1000 bahar (1
bahar = 3 pikul) sataun, komo hasil tammarin (asem) disebutkeunana mahi keur
ngeusian muatan 1000 kapal.Naskah Kitab Waruga Jagat ti Sumedang sarta
Pancakaki Masalah karuhun Kabeh ti Ciamis anu ditulis dina abad ke-18 dina basa
Jawa sarta hurup Arab-pegon masih nyebutkeun mangsa pamaréntahan Sri Baduga ieu
jeung mangsa gemuh Pakuan (kamakmuran Pakuan) ku kituna teu matak olohok lamun
ngan Sri Baduga anu saterusna diabadikan kebesarannya ku raja gagantina dina
jaman Pajajaran.
Sri
Baduga Maharaja landian Prabu Siliwangi anu dina Prasasti Tambaga Kebantenan
disebut Susuhuna di Pakuan Pajajaran, maréntah salila 39 warsih (1482 - 1521).
Manéhna disebut sacara anumerta Sang Lumahing (Sang Mokteng) Rancamaya alatan
manéhna dipusarakan di Rancamaya.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar